مشخصات عمومی
قسمت اول هر طرح درس شامل قسمت های زیر است:
نام درس موضوع درس پایه تحصیلی نام مدرسه
نام معلم مدت جلسه تعداد شاگردان تاریخ
1-هدف كلی
آن دسته از اهداف آموزشی كه به صورت عبارتهای كلی بیان می شوند هدفهای كلی آموزشی گفته می شود هدفهای كلی تغییر مطلوبی را كه باید در رفتار شاگردان ایجاد شودمشخص نمی كنند هدفهای كلی مبهم اند و به آسانی قابل وصول نیستند معمولا هدف كلی در یك جمله و به صورت كلی بیان می شود و تقریبا مشابهت زیادی با عنوان درس دارد. مثال:
دانش آموزان با مفهوم مقاومت و كاربرد آن آشنا شوند0
2-هدفهای جزئی
هدفهای جزئی یا مرحله ای از هدفهای كلی محدودتر و نسبت به هدفهای رفتاری جامعیت و شمول بیشتری دارند. هدف جزئی نسبت به هدف كلی جنبه های عملی بیشتری دارد دقت در نوشتن هدفهای جزئی و تنظیم درست توالی آن موجب نظم بیشتر فعالیتهای آموزشی می شود0 در طرح درس لزومی به نوشتن اهداف جزئی نیست ولی نوشتن آنها كه براساس عناوین فرعی درس نوشته می شود به نوشتن هدفهای رفتاری كمك خواهد كرد.
3-هدفهای رفتاری behavioral objectives
هدفهای رفتاری یا هدفهای اجرایی به آن دسته از هدفها گفته می شود كه نوع رفتار و قابلیتهایی را كه انتظار داریم شاگرد پس از یادگیری مطلبی خاص به آنها برسد مشخص می كند و براساس آنها مواد آموزشی و روش تدریس مناسب انتخاب می شود 0 این هدف ها با واضح ترین عبارات و با دقت كافی آنچه را كه شاگرد باید در جریان یادگیری بیندیشند ،انجام دهد و یا احساس كند را روشن می نماید
هدفهای عملكردی به اندازه كافی مشخص و پر جزئیات هستند و به خوبی عملكرد دانش آموز را مشخص می كنند و اینكه چه موقع هدفها مورد دستیابی واقع شده اند
یك هدف رفتاری خوب باید دارای ویژگیهای زیر باشد:
الف – رفتار مورد مشاهده دقیقامشخص باشد از بكار بردن افعال و كلمات مبهم پرهیز شود ،مانند انجام دادن ، فهرست كردن ، نوشتن ، دسته بندی كردن ، محاسبه كردن ، ساختن.
ب- موقعیت یا شرایطی كه رفتار باید در آن مشاهده شود یا انجام گیرد مشخص شده باشد بعبارت دیگر مشخص كنیم كه شاگرد از چه چیزهایی می تواند یا نمی تواند استفاده كند و یا در كجا و در چه زمانی باید مهارت لازم را كسب كند. مثلا با استفاده از كتاب ، بدون استفاده از ماشین حساب ،در حضور جمع
ج- معیار (درجه موفقیت )باید دقیقاًمشخص باشد .منظور حد نصابی است كه بر اساس آن رفتار ارزشیابی می شود . مثلاًسه مورد از چهار مورد ،حداقل یك مورد ،در عرض دو دقیقه ،70%صحت ،بدون غلط هدف رفتاری را نباید به صورت سوال نوشت و قبل از نوشتن هدفهای رفتاری عبارتهای زیر نوشته می شوند :
از دانش آموزان انتظار می رود پس از پایان درس بتوانند :
سه تن از نویسندگان ایرانی را نام برده و حداقل یكی از آثار آنها را ذكر كنند .
رفتار:به خاطر آوردن و نام بردن شرایط: استفاده از كتاب معیار :سه تن
هدف رفتاری نامناسب:حوزه ی گسترش زبان فارسی را توضیح دهید.
هدف رفتاری مناسب :درباره اهمیت زبان فارسی دری در كشورهای همسایه نیم صفحه مطلب بنویسید.
هدف رفتاری نامناسب :چند تن از فارسی سرایان برون مرزی را نام ببرید.
هدف رفتاری مناسب :دو تن از فارسی سرایان برون مرزی را نام ببرید.
هدفهای رفتاری بر اساس سلسله مراتب از آسان به مشكل و یا بصورت پیش نیاز و پس نیاز مرتب می شوند.
همچنین هر هدف رفتاری باید معلوم شود كه در كدام طبقه قرار می گیرد . نباید درس منحصر به یك سطح آنهم سطوح پایین باشد .
طبقه بندی سطوح یادگیری
هدفهای رفتاری در طبقه های مختلف یادگیری قرارمی گیرند و متناسب با پیچیدگی و ماهیت ،سطوح مختلفی را در بر می گیرند .
حیطه شناختی cognitive
این حیطه بیشتر با فعالیتهای ذهنی سرو كار دارد و بر اساس طبقه بندی جدید كه توسط كراتول یكی از شاگردان بلوم ارائه شده است شامل شش سطح از ساده به مشكل به شرح زیر است :دانش ،فهم ،كار بستن ،تحلیل ،ارزشیابی،تركیب.
مثال:
سه نوع از اشیاء رسانا را نام ببرید .(شناختی،دانش)
تقسیم یك جمله ای بریك جمله ای را بدون اشتباه انجام دهند .(شناختی،فهم)
كاربرد مقاومت در زندگی انسان را در یك بند بنویسند .(شناختی ،كاربرد )
تفاوت عمده ی دیدگاه غرب و فرهنگ اسلامی را در باره انسان مقایسه كنند و در چند سطر بنویسند.(شناختی ،تجزیه و تحلیل)
لزوم رعایت حجاب را در فرهنگ اسلامی با ذكر دلایل تو ضیح دهند . (شناختی ،ارزشیابی)
چهار بیت شعر با رعایت ردیف و قافیه بسراید.(شناختی ،تركیب )
تعدادی از افعال كه در این حیطه بكار می رود عبارتند از :مقایسه می كند ،تفسیر می كند ،قضاوت می كند .
حیطه عاطفی affective
این حیطه با نگرشها ،عواطف ،علایق وارزشها سروكار دارد. سطوح مختلف این حیطه به ترتیب عبارتند از :توجه كردن ،پاسخ دادن ،ارزش گذاری ،سازماندهی ارزشها،تبلور ارزشهادر شخصیت
مثال:با دقّت به فعالیتهای كلاس توجه كنند .(عاطفی ،توجه كردن)
از مطالعه شعر و ادب لذت ببرند .(عاطفی ،پاسخ دادن)
خود را در قبال پیشرفت اجتماعی متعهد بدانند.(عاطفی ،ارزش گذاری)
نقش برنامه ریزی منظم در حل مسائل رابدانند.(عاطفی ،سازماندهی ارزشها)
در فعالیتهای گروهی با علاقه و عملاًهمكاری كنند.(عاطفی ،تبلور ارزشهادر شخصیت)
تعدادی از افعال كه در این حیطه بكار می رود عبارتند از توصیف می كند ،یاری می كند ،پیشنهاد می كند ،طرفداری می كند ،حمایت می كند.
حیطه روانی حركتی psychomotor
هدفهایی كه در این حیطه قرار می گیرد جنبه حركتی ،مهارتی ، و عملی دارند مانند:
دروس فنی ،هنر آزمایشگاه . سطوح مختلف این حیطه عبارتند از :مشاهده و تقلید ،اجرای مستقل،دقتّ،هماهنگی حركات ،عادی شدن عمل
مثال:بتوانند توپ را با كمترین خطا مانند معلم در حلقه بسكتبال پرتاب كنند .(روانی حركتی،تقلید)
بتوانند به تنهایی سوره توحید را بدون غلط بخوانند .(روانی حركتی،اجرای مستقل)
بتوانند با دقت و با كمترین خطا یك صفحه را تایپ كنند .(روانی حركتی،دقت)
بتوانند با حداقل یك خطا مجسمه ای را با خمیر بسازد. (روانی حركتی ،هماهنگی حركات)
بتوانند بدون خطا و با مهارت نقشه ساختمان را در یك ساعت ترسیم كنند. (روانی حركتی،عادی شدن عمل)تعدادی از افعال كه در این حیطه قرار می گیرند عبارتند از :اندازه می گیرد ،تصحیح می كند ،وزن می كند،طرح می كنند.
3-الگوی تدریس model teaching
در این قسمت با توجه به هدف و محتوای درس الگو یا الگوهای مناسبی برای تدریس معرفی می‌شود. الگوی تدریس با روش تدریس فرق می كند. الگوی تدریس بر اساس نظریه های یادگیری و همچنین بر اساس تجربه و تحقیق بدست آمده اند. تحقیقات نشان داده است كه استفاده از الگوی مناسب باعث افزایش سرعت یادگیری و رشد همه جانبه شاگردان می شود. مثلاً الگوی استقرایی در درس علوم تجربی و الگوی كاوشگری در درسهای اجتماعی بهتر است. الگوهای متعددی برای یادگیری معرفی شده اند كه همه آن ها در چهار گروه اصلی قرار می‌گیرند و برای مطالعه بیشتر می توان به منابع معتبر مراجعه كرد.
الف-الگوهای اجتماعی كه موجب فعالیت های گروهی ، بهبود مهارت های اجتماعی ، همكاری بین شاگردان می شوند، مانند الگوهای تفحص ، ایفای نقش و كاوشگری .
ب-الگوهای پردازش اطلاعات كه استفاده از آن ها موجب جمع آوری اطلاعات ، كشف مسائل و ارائه راه حل برای آنها می شود مانند الگوهای تفكر استقرایی ، دریافت مفهوم ، كاوشگری علمی ، پیش سازمان دهنده ها ، كمك به حافظه.
ج-الگوهای فردی كه توجه به آن ها موجب رشد فردی در دانش آموزان می شود مانند الگوهای تدریس غیر مستقیم و افزایش عزت نفس.
د-الگوهای سیستم های رفتاری كه در تدریس به رفتار قابل مشاهده فرد و ایجاد تغییر در رفتار توجه دارد و شامل الگوهای زیر است مانند یادگیری تسط یاب ، شبیه سازی ، یادگیری اجتماعی ، آموزش مستقیم.
5-پیش بینی رفتار ورودی entering behavior
رفتار ورودی آموخته ها و تواناییهای است كه شاگردان قبل از شروع درس جدید باید آنها را
كسب كرده باشندتا بتوانند درس جدید رافرا گیرند. اگر معلم از میزان معلومات و مهارتهای شاگردان خود مطلع نباشد ممكن است مطالب آموزشی را بدون توجه به تواناییهای شاگردان انتخاب كند مثلاً عمل ضرب برای تفهیم عمل تقسیم یك پیش نیاز یا رفتار ورودی است كه اگر آموخته نشود شاگرد نمی تواند عمل تقسیم را انجام دهد رفتار ورودی الزاماًبه معنای درس قبلی نیست بلكه مفاهیم پیش نیاز درس جدید هستند كه برای درك و فهم درس لازم و ضروری هستند .تحقیقات نشان می دهد كه 70درصد یادگیری بستگی به پیش نیازهای مناسب در شاگردان دارد. تعیین نقطه شروع هنگام اجرا در كلاسهای درس ممكن است برای بعضی زائد اما برای دیگری ضروری باشد ولی طراح باید بتوانند دانش آموزانی را كه برای آنها آموزش مناسب نیست شناسایی كند تا آموزش ترمیمی داده شود. گروهی معتقدند كه ابتدا باید رفتارهای ورودی دانش آموزان مشخص و سپس هدفهای رفتاری نوشته شوند . چنین رویكردی در نظامها یا دوره هایی صادق است كه محتوا و كتاب مشخصی ارائه نشده است و معلم كاملاًدر انتخاب و سازمان دهی مطالب درسی آزاد باشد .در نظام آموزش ایران به دلیل متمركز بودن، اجرای چنین پیشنهادی تقریباً غیر ممكن است. به عبارت رفتار ورودی ،"پیش نیاز" و " پیش دانسته" هم می گویند.
6-وسایل مورد نیاز materials
برای تدریس هر درس وسا یل و مواد آموزشی و تداركات مخصوص لازم است.معلم باید وسایل و مواد لازم را از قبل پیش بینی و تهیه كند و در طرح درس از آنها نام ببرد . وسایل آموزشی بایدبعد از تعیین فعالیتهای آموزش و بعداز روش تدریس مشخص شود زیاده روی و مبالغه گویی در بیان وسایل مزیت به حساب نمی آید . نمونه ای از وسایل مورد نیاز عبارتند از :نقشه ،كاغذ سفید ،كتاب،مولاژ،وسایل آزمایشگاه، كامپیوتر متصل به اینترنت ،ساعت ،دماسنج ،cdپاورپوینت و...
7-مراحل تدریس procedures
فعالیتهای مقدماتی :معلم باید كارهایی را كه قبل از شروع تدریس لازم است انجام دهد ذكر كند مانند سلام و احوالپرسی، حضور و غیاب دانش آموزان ،دیدن تكالیف ،بررسی سلامت روانی و جسمی شاگردان ،دادن تذكرات لازم باید توجه داشت كه زمان انجام كارهای قبل از شروع تدریس نباید زیاد طولانی باشد تا از شور و شوق اولیه دانش‌آموزان كاسته شود .
ارزشیابی تشخیصی :معلم قبل از شروع درس جدید باید اطمینان حاصل كند دانش آموزان مطالب درس قبل به خصوص مطالبی كه دانستن آنها برای درس جدید پیش نیاز محسوب می شود را می دانند به همین جهت به هر طریقی كه لازم می داند باید از پیش دانسته های آنها ارزشیابی تشخیصی به عمل آورد .نوع ارزشیابی بستگی به نوع درس و هدفهای درس دارد و می تواند از سوال شفاهی تا آزمون كتبی متغیر باشد . در بیشتر موارد ارزشیابی رفتار ورودی همان آزمون پیشرفت تحصیلی درس قبل است.
آماده سازی :قبل از شروع تدریس درس جدید معلم باید دانش آموزان را برای یاد گرفتن درس آماده كند آماده سازی به معنای ایجاد علاقه ،جلب توجه ،برانگیختن انگیزه، ایجاد رابطه و برقراری ارتباط بین درس جدید و یادگیریهای قبلی شاگردان است . آماده سازی توجه دانش آموزان را از درس جلسه قبل كه ممكن است متفاوت از درس فعلی باشد به درس جدید جلب می كند ممكن است دانش آموزان ساعت قبل ریاضی داشته‌اند و درس جدید علوم باشد با آماده سازی ذهن آنها از درس قبل به درس جدید معطوف می گردد. معلم در طرح درس مشخص می كند كه چگونه و با چه روشی می خواهد مطلبی را كه برای آماده سازی انتخاب كرده است مطرح كند . روش خاص را نمی توان پیشنهاد كرد و تا حدود زیادی ابتكاری است.
مثلاًدر درس مربوط به اسكلت بدن معلم می تواند ماكت یك ساختمان رانشان دهد و با طرح سوال مناسب از دانش آموزان بپرسد كه فكر می كنید سقف و دیوارهای این كلاس چگونه ایستاده اند.یادآوری درس قبل ،گفتن داستان كوتاه ،نمایش عكس ،خواندن یك شعر یا مطلب نمونه هایی از فنون آماده سازی است .زمان آماده سازی كوتاه است.
ارائه درس :این قسمت اساس طرح درس را تشكیل می دهد .معلم باید نوع فعالیتهای خود و شاگردان را در جریان تدریس ذكر كند . روشها و فنون تدریس را به اختصار مشخص كند مثلاًممكن است به توضیح و تشریح مطلبی بپردازد .(روش سخنرانی)نقشه و تصویر را به دانش آموزان نشان دهد (نمایشی)و یا از دانش آموزان سوال بپرسد (پرسش وپاسخ )و یا آزمایشی را انجام دهد (آزمایشگاهی)و یا از دانش آموزان بخواهد كه گزارشی را كه تهیه كرده اند ارائه دهند (واحد كار )و یا از روش گروهی و همیاری استفاده كنند . همچنین معلم می تواند در صورت نیاز سوالهای ارزشیابی تكوینی و نحوه بازخورد آن را توضیح دهد .مدل كلاسی خود را معرفی كند اگر به توضیح و تشریح مفصل تر مراحل تدریس بپردازند از روش سناریونویسی استفاده كرده‌اید. یكی از اشتباهات متداول د ر این مرحله آن است كه اغلب معلمان مطالب فراوانی را تدریس می كنند كه ارتباط و پیوستگی با هم ندارند . در این مرحله شما باید قدم به قدم طرز كار خود را برای رسیدن به هدفها بنویسید . لزومی ندارد وارد جزئیات شوید ولی مراحل رسیدن را فهرست كنید .
جمع بندی و نتیجه گیری :برای تثبیت مطالب ارائه شده در ذهن دانش آموزان بهتر است درس ارائه شده خلاصه ،جمع بندی و نتیجه گیری شود . این نتیجه گیری می تواند توسط خود دانش آموزان انجام شود و معلم اظهار نظر نهایی را انجام دهد. زمان اختصاص داده شده به هر قسمت از مراحل تدریس باید مشخص شود.
8-فعالیتهای تكمیلی Supplemental activities
ارزشیابی پایانی:معلم برای اینكه بداند شاگردانش تا چه حد به هد فهای مورد نظر در آموزش رسیده اند و همچنین موثر بودن روش تدریس خود را بداند نیاز به ارزشیابی دارد .سوالهای ارزشیابی باید بر اساس هدفهای رفتاری طرح شوند .اگر چه ممكن است این عمل در طول زمان تدریس به طور ضمنی انجام گیرد. برخی از طرحهای درس ضرورتاً نیازی به ارزشیابی ندارند اما اغلب آنها برای پی بردن به رسیدن به اهداف نیاز به ارزشیابی دارند.
تكلیف:بر اساس نتایج ارزشیابی پایانی و برای تقویت مطالب آموخته شده معلم می تواند برای دانش آموزان در خارج از كلاس تكلیف مشخص كند.تكالیف بهتر است با زندگی واقعی دانش آموزان ارتباط داشته باشد مانند: حل تمرین ، نوشتن گزارش ،انجام آزمایش ، پیدا كردن پاسخ سوالات ،حل مسائل ،ساختن یك وسیله ،معرفی چند منبع برای مطالعه(كتاب،مقاله ،سایت های اینترنتی) زمان اختصاص داده شده برای هر قسمت از فعالیتهای تكمیلی باید مشخص شود.
9-خود ارزیابی Self-evaluation
این قسمت بعد از اتمام تدریس و برای پی بردن به نقاط قوت و ضعف آن انجام می گیرد .استاد یا معلم همكار ویا كسی كه تدریس را انجام داده است به ارزیابی و تحلیل تدریس می پردازد و نتایج آن را برای بهبود بخشیدن در مراحل بعدی مورد استفاده قرار می دهد. برای این كار می توان چند سوال طرح كرد و به آنها پاسخ داد و یا بر اساس « فرم ارزشیابی تدریس » به قضاوت پرداخت. برای مثال به سوالهای زیر پاسخ داده می شود:
- آیا دانش آموزان به اهدافی كه تعیین شده بود رسیده اند؟
- چه روش تدریس بهتری را می توانستم بكار ببرم؟
- اگر تصمیم می گرفتید كه مجددا این درس را تدریس كنید چه نكاتی را در نظر می گرفتید؟
- چه نكات خوبی در تدریس وجود داشت ؟
- چه معایبی در تدریس وجود داشت؟